Kök

Bir duman tüterdi bu geminin bacasından, bir duman,

Duman değil bu,

Memleketin uçup giden kaygılarıydı.

Samsun limanına bu gemiden atılan

Demir değil.

Sarılan Anayurt'a,

Kemal Paşa'nın kollarıydı.

Bu dizelerdeki kelimelerden bazıları (duman, Samsun, bu, demir, Kemal) hiçbir ek almadan kullanılmıştır. Bazıları ise (tüterdi, geminin, bacasından, memleketin, uçup, giden...) çeşitli ekleri alarak kullanılmıştır.

Bir kelimenin anlam bakımından parçalanamayan, hiçbir ek alma­mış biçimine kök diyoruz.

"Duman, demir, Samsun, bu, Kemal" kelimeleri hiçbir ek almadan kullanıl­dığı için kök biçimindedir.

Dilimizde iki türlü kök vardır: İsim Kök ve Fiil Kök

1) İsim Kökleri: Varlıkları ve kavramları karşılayan köklerdir: hava, çi­çek, su, tuz, ev, armut...

2) Fil Köleleri: Varlıkların yaptığı işi, hareketi veya içinde bulunduğu oluşu karşılayan köklerdir: yürü, oku, koş, gel, sus...

Not: İsim kökleri ile fiil köklerini ayırabilmek için kökün sonuna "-mek/ -mak" ekini getiririz. Bu ekin uygun düştüğü kökler fiil köküdür. Uygun düşmediği kökler ise isim köküdür.

** hava-mak, çiçek-mek, su-mak, tuz-mak è -mak/-mek uygun düşmediği için bunlar isim köküdür.

** yürü-mek, oku-mak, koş-mak, gel-mek, sus-mak è -mek/-mak eki uygun düştüğü için bunlar fiil köküdür.

Örnek Soru:

Aşağıdaki altı çizili kelimelerden han­gisi kök türü bakımından diğerlerin­den farklıdır?

A) Çalışmalarımıza uzun süre ara ver­mek zorunda kaldık.

B) Sokakların kirlenmemesi için çöple­rimizi çöp kutusuna atmalıyız.

C) Gittiği ilçede bir hafta içinde çevre edindi.

D) Yaşamınızda mutlaka kalıcı bir izi­niz vardır.

Cevap: B

Uygulama: Aşağıdaki kökleri isim kökü ve fiil kökü olarak ayırınız.

ez - gün - sor - seç - yürü - boş - hiç - çal - çok - say

Örnek Soru:

1. Pantolon alırken dikkat etmen gereken unsur boydur.

2. Mastar eki alamayan kökler, isim kökleridir.

3. Hep aynı reklam verilmiş: Kalitemiz, farkımızdır.

4. Geçen yıl meyveler daha erken olmuştu.

Yukarıda numaralanmış cümlelerin hangisinde yüklemin kök türü di­ğerlerinden farklıdır?

A) 1. B) 2. C) 3. D) 4.

Cevap: D

Not: Fiil köklerinin "-mek/-mak" eki ile okunması gerekir. Bir fiilin "-mek/-mak" eki almış biçimine mastar denir. Mastar, fiilin adıdır.

3) Ortak Kökler:

Sarı boya ile resmi boyayacağım.

Bu kadar sıva ile duvar sıvanmaz.

Bu cümlelerdeki "boya" ve "sıva" kelimeleri, hem isim hem de fiil kökü olabilmektedir.

Aralarında anlam ilişkisi bulunan ve hem isim hem fiil kökü olabilen böyle köklere ortak kök adı verilir.

"Güreş ata sporumuzdur." Bu cümlede "güreş" kelimesi isim kökü olarak kullanılmıştır.

"Sen de bu meydanda güreş." Bu cümlede ise fiil köküdür. Bu iki kelime arasında anlam ilgisi de bu­lunduğu için "güreş" kökü, ortak köktür.

4) Sesteş Kökler:

"Bahçedeki kırmızı gül bu yıl da açmadı." Bu cümlede "gül" kelimesi isim köküdür. Çünkü "-mek/-mak" eki bu cümledeki anlama uymaz.

"Sen de ona gül." Bu cümlede ise "gül" kökü "-mek/-mak" ekini alabilecek şekilde kulla­nılmıştır. Yani fiil köküdür. Ancak bu cümlelerdeki "gül" kelimeleri ara­sında anlamca hiçbir ilgi ve yakınlık yoktur.

Yazılışları aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan böyle köklere sesteş kök denir.

"Bir bardak çay içtim."

"Bu çay göle mi akıyor?"

cümlelerinde "çay" kelimeleri sesteş köktür.

Uygulama: "Elindeki-------dikkatini çekti." cümlesinde boş bırakılan yere sesteş köke örnek olabilecek kelimeyi aşağıdaki kutucuğa yazınız.

Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili kelime ortak köktür?

A) Yıllar yılı hepimiz barış için savaştık.

B) Bir bardak çay içeceğim.

C) Albümün arkasında bir soy ağacı vardı.

D) Kaç yıldır burada oturuyorsunuz?

Cevap: A