Yapılarına Göre Kelimeler

Kelimeler yapılarına göre üçe ayrılır:

1. Basit Kelimeler

"Bu dünyada her şey insan kafasından çıkar." Bu cümledeki kelimelerden hiçbiri yapım eki almamıştır. Yapım eki al­mayan kelimelere basit kelime diyoruz. O hâlde bu cümledeki kelime­lerin hepsi basit kelimelerdir.

"O, Türk ve dünya tarihine adını altın harflerle yazdırdı." Bu cümlede ise "yaz-dır-dı" kelimesindeki "-dır" eki fiilden fiil türeten yapım ekidir. Diğer kelimelerde ise yapım eki kullanılmamıştır.

** Öyleyse "o, Türk, ve, dünya, tarihine, adını, altın, harflerle" kelimeleri basit kelimelerdir. Ama "yazdırdı" kelimesi basit kelime değildir. Evet, çünkü basit kelimeler çekim eki alabilir. Ama yapım eki alamaz.



2. Türemiş Kelimeler

"Bilgili insanlar, olayları akılcı yollarla inceler." Bu cümledeki "insanlar" ve "yollarla" kelimeleri çekim eki almıştır. Ama yapım eki almamıştır. Bu nedenle basit kelimelerdir.

Bil-gi-li, ol-ay-lar-ı, akıl-cı, ince-le-r

Kök ya da gövdelere yapım eki eklenerek oluşturulan yeni kelimelere türemiş kelime diyoruz.

Not: Türemiş kelimeler bir ya da birden fazla yapım eki alabilir.

Sor-u, ver-gi-len-dir-il-di

Uygulama: Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimenin yapısı ile ilgili verilen bilgi doğru ise (D), yanlış ise (Y) yazınız.

1. Utanınca yüzü kızardı. (Basit) (D)

2. Karlar tepelere çekildi. (Basit) (Y)

3. Çiçekleri düzenli sulamalısın. (Türemiş (D)

4. Derste dalgın durmamalıyız. (Basit) ( Y)

5. Sınıfımızın perdeleri bugün yıkanacak. (Türemiş (D)

3) Birleşik Kelimeler

"Atatürk, Çanakkale Savaşı'nda yarımadayı korudu." Bu cümlede geçen "Atatürk, Çanakkale" ve "yarımada" kelimelerinin yapısını inceleyelim. Bunlardan, "Atatürk", "Ata" ve "Türk" kelimeleri­nin birleşmesiyle oluşmuştur (Ata + türk).

"Çanakkale" kelimesi "Çanak" ve "kale" kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur (Çanak + kale). "Yarımada" keli­mesi ise "yarım" ve "ada" kelimele­rinin birleşmesiyle oluşmuştur (yarım+ada).

** Anladım. Öyleyse Afyonkarahisar (afyon+kara+hisar), Eskişehir (Eski+şehir), gecekondu (gece+kondu), hanımeli (hanım+eli), kelimeleri de birleşik kelimedir.

Bu örneklerde olduğu gibi, iki ya da daha fazla kelimenin aralarına hiçbir ek girmeyecek şekilde kaynaşıp kalıplaşmasıyla oluşan yeni kelimeye birleşik kelime diyoruz.

Not: Bu birleşik kelimeler her zaman bitişik yazılır.

Sivrihisar, çekyat, bilgisayar...

HATIRLAYALIM!

KÖK: Bir kelimenin tamamı ile anlamca il­gili olan en küçük ve anlamlı birimidir.

Örnek: "Yıkanacak" kelimenin kökü "yık-" eylemi olamaz çünkü "yıkanacak" kelimenin anlamı ile "yık-" kelimenin an­lamı arasında anlam bakımından hiçbir benzerlik ya da ilgi yok.

Örnek Soru: (2000-OKS)

Aşağıdaki birleşik kelimelerden hangi­sinin yapılışı diğerlerinden farklıdır?

A) İmambayıldı

B) Külbastı

C) Gecekondu

D) Kaptıkaçtı

Çözüm: Birleşik kelimeler aşağıdaki yollarla oluşturulabilir.

İsim+isim:

Fiil+fiil: kaptı-kaçtı

İsim+fiil: imam+bayıldı

Fiil+isim:

Cevap: D

Not: Birleşik kelimeler hecelenirken birleşen kelimeler ayrı ayrı hecelen­mez. Birleşik kelime bir bütün olarak hecelenir.

il - köğ - re - tim (ilk-öğ-re-tim değil.)

ya - rı - ma -da (ya-rım-a-da değil.)

Birleşik kelimeyi meydana getiren kelimeler bazen kendi anlamlarını korurlar. Bazen kelimelerden biri, bazen de her ikisi birden asıl anla­mını kaybeder.

Örneğin, "çekyat" kelimesinde "çek" kelimesi de "yat" kelimesi de an­lamını korumaktadır. Çünkü "çekyat" çekip yatılan yataktır. "Karabiber" rengi kara olan biberdir. O hâlde bu kelimeler de birleşik kelime oluştururken asıl anlamlarını korumuştur. "Denizatı" kelimesinde ise "deniz" kelimesi anlamını korumuştur. Ama "at" kelimesi asıl anlamını kaybetmiştir. Çünkü "denizatı" denizde ya­şayan bir hayvandır. Ama at değildir.

"İmambayıldı" kelimesinde ise her iki kelime de asıl anlamını kaybet­miştir. Çünkü "imambayıldı" bir yemek adıdır. "İmam"la ya da "bayıl-mak"la bir ilgisi yoktur.

Örnek Soru:

1. Bahçeye ayşekadın fasulyesi ektik.

2. Parka gidince atlıkarıncaya binmek isterim.

3. Kış gelince kartopu oynarız.

4. Akbaba yırtıcı bir kuş mudur?

Numaralanmış cümlelerin hangisindeki birleşik kelimede, birleşen kelimelerden her ikisi de anlamını korumuştur?

A) 1. B) 2. C) 3. D) 4.

Cevap: C

Uygulama: Aşağıda verilen birleşik yapılı kelimeleri örnekteki gibi eşleştiriniz.

Başyazar, hanımeli, kuşüzümü, rüzgârgülü, kaptıkaçtı, suçiçeği, gökkuşağı, aşçıbaşı

Her iki kelimede anlamını kaybetmiştir: hanımeli, suçiçeği

Birinci kelime anlamını kaybetmiştir: kuşüzümü, başyazar

İkinci kelime anlamını kaybetmiştir: rüzgârgülü, gökkuşağı, aşçıbaşı

Her iki kelime de anlamını korumuş: kaptıkaçtı



Uygulama: Aşağıya iki basit, iki türemiş, iki birleşik yapılı kelime yazınız.

Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili kelime yapıca diğerlerin­den farklıdır?

A) Sesi duyar duymaz gömleğini giyip sokağa fırladı.

B) Dakikalardır bu bozuk kalemle uğraşıyorsun.

C) Gamlı baykuş gibi söylenip durma.

D) Bu kırıcı sözlerin beni yaraladı.



Uygulama: Aşağıdaki köklerden ikişer kelime türetiniz.

Su:

Dal-:

At-:

Ev:

Yay-:

Ön: